“Leren van Oekraïne betekent onbevreesd en dapper zijn, misschien zelfs leren winnen”, zei Karl Schlögel in zijn toespraak tot de aanvaarding van de Vredesprijs.

Historicus en publicist Karl Schlögel nam de Vredesprijs van de Duitse Boekhandel in ontvangst in de St. Pauluskerk in Frankfurt. Zijn dankwoord was een krachtig pleidooi voor menselijke waardigheid in oorlogstijd.
Toen hij te horen kreeg dat hij de Vredesprijs van de Duitse Boekhandel zou ontvangen, vroeg historicus Karl Schlögel om een nachtje nadenken. Misschien deed hij dat ook, gezien de eerdere winnaars en de last die zo'n eer met zich mee kon brengen. Hij had in voorgaande jaren al twee keer lofrede voor prijswinnaars uitgesproken. Hij wist dus wat het betekende om een van Duitslands belangrijkste onderscheidingen in de St. Pauluskerk in Frankfurt te ontvangen.
NZZ.ch vereist JavaScript voor belangrijke functies. Uw browser of advertentieblokkering blokkeert dit momenteel.
Pas de instellingen aan.
Karl Schlögel had mogelijk ook iets anders in gedachten. Hij moet hebben vermoed dat hij zijn publiek zou onderwerpen aan een toespraak die niet over vrede zou gaan, maar vooral over oorlog. Een oorlog die vrijwel niemand zag aankomen, veroorzaakt door een despoot die bijna iedereen bedroog, hetzij uit naïviteit, hetzij uit onwetendheid.
Karl Schlögel is echter medeplichtig aan deze omissie, en wel juist vanuit het perspectief van iemand die meer weet over Oost-Europa dan de meesten in het Westen. Dit geldt zowel vanuit zijn historische onderzoek als vanuit het perspectief van iemand die in zijn jeugd Russisch leerde en sindsdien herhaaldelijk naar Rusland en het ware hart van Europa heeft gereisd.
Melancholische prijswinnaarIn haar lovende toespraak voor de prijswinnaar herinnerde schrijfster Katja Petrowskaja, geboren in Kiev en al jaren woonachtig in Duitsland, zich een belangrijk moment in het voorjaar van 2022. Kort na de Russische inval in Oekraïne verscheen Karl Schlögel in de talkshow van Anne Will en verontschuldigde zich tegenover de Duitsers "dat hij als slavist, historicus en expert deze oorlog niet had voorzien."
Ze was Schlögel eerder tegengekomen bij een demonstratie ter ondersteuning van Oekraïne in Berlijn. Hij stond helemaal vooraan bij de afscheiding, iets afgezonderd van de menigte voor het podium, gehuld in een Oekraïense vlag: "Hij stond daar alleen, leunend tegen de afscheiding, aandachtig luisterend naar de sprekers – en huilend."
Karl Schlögel had goede en gewichtige redenen om zich een hele nacht af te vragen of hij deze prijs in ontvangst kon nemen. Toen hij zondagmiddag voor het torenhoge orgel in de Paulskirche in Frankfurt stond en het certificaat in ontvangst nam, straalde hij niet zoals andere winnaars vóór hem in de 75-jarige geschiedenis van de Vredesprijs. Een beetje voorovergebogen, leunend opzij onder een onzichtbaar gewicht, probeerde hij te glimlachen. Het lukte niet helemaal. Zelfs niet toen hij na zijn dankwoord de trappen afdaalde onder een staande ovatie. Het lijden leek hem praktisch te verpletteren.
Christian Beutler / Keystone
Aan het begin van de prijsuitreiking werd een korte film vertoond over een recent bezoek van Karl Schlögel aan de Oekraïense stad Lviv, waar het leven elke dag een minuut stilstaat ter nagedachtenis aan de oorlog in het oosten van het land. De historicus wordt getoond terwijl hij een militaire begraafplaats bezoekt waar regelmatig gesneuvelde Oekraïners worden begraven. Er zijn plaatsen, zegt hij met zijn melancholische maar heldere stem, "waar de geschiedenis zich daadwerkelijk afspeelt." Vervolgens voegt hij eraan toe wat ook de basso continuo van zijn dankwoord in Frankfurt zou worden: "Het gaat over ons bestaan in deze oorlog."
In haar lovende toespraak benadrukte Katja Petrowskaja nadrukkelijk wat Karl Schlögels werk als historicus en publicist onderscheidt. Zijn aanpak, zei ze, omvat allereerst de verwondering van iemand die landen en steden bezoekt met een volledig open geest en nieuwsgierigheid, en met mensen praat – van vrachtwagenchauffeurs tot winkelbedienden – omdat ze voor hem "hedendaagse getuigen van hun eigen leven" zijn. Ten tweede bezit hij het vermogen om "de geschiedenis van een plek en het huidige bestaan ervan te doorgronden."
Je zou het de kunst van het dubbele perspectief kunnen noemen. Karl Schlögel bestudeert plaatsen met de archeologische interesse van een historicus; en hij ziet tegelijkertijd altijd het oppervlak, waarin de sporen van het heden zich voortdurend inschrijven. De geschiedenis van een plaats bestaat daarom uit een complex web van verschillende tijdlagen, die niet hiërarchisch geordend zijn en niet noodzakelijkerwijs causale verbanden onthullen. Het heden kan niet door de geschiedenis worden verklaard; het kan niet uitsluitend met historische kennis worden geïnterpreteerd; de perioden belichten elkaar slechts.
Buig voor het Oekraïense volkDit komt in dit specifieke geval ook voort uit de melancholie van historicus Karl Schlögel. Niets had hem, die als jongeman leerde dat er een vergeten centrum van Europa lag tussen de Sovjet-Unie en het Westen, enig idee kunnen geven van de brute meedogenloosheid waarmee Rusland Oekraïne kon aanvallen. Deze onwetendheid is een breed terrein voor historische verlichting en herwaardering, zei Schlögel in de Pauluskerk. "Er waren veel mensen die Rusland begrepen, maar te weinig die iets van Rusland begrepen."
Het publiek applaudisseerde, misschien wat voorbarig. Karl Schlögel sprak tot het geweten van zijn luisteraars en ontliep hen zeker niet: het leek hem "alsof het nu onze beurt was, de generatie die gewend is aan en verwend is door een schijnbaar vredige tijd, om alles opnieuw van begin af aan te overdenken, een soort beoordeling en onderzoek van een generatie die ongelooflijk veel geluk heeft gehad en het nu ongelooflijk moeilijk vindt om afscheid te nemen van en zich aan te passen aan de oorlog in Europa en alles wat daarbij hoort."
Karl Schlögels dankwoord eindigde met een lange buiging voor het Oekraïense volk. Hij stelde dat de Oekraïners de spiegel zijn "waarin we kijken en die ons eraan herinnert waar Europa ooit voor stond en waarom het de moeite waard is om te verdedigen." Ze roepen ons op om niet bang te zijn. "Niet omdat ze niet bang zijn, maar omdat ze hun angst hebben overwonnen."
Hoe onwaarschijnlijk het ook mag klinken, en hiermee besloot Karl Schlögel zijn toespraak in de Pauluskerk, voor ons Europeanen rest ons alleen nog dit: "Leren van Oekraïne betekent onverschrokken en dapper zijn, misschien zelfs leren winnen."
nzz.ch